Неяк я захацеў пазнаёміцца зь дзяўчынай... – На халеру? – Проста, спадабалася. Сядзела ў парку і чытала. – Мала ж трэба, каб табе спадабацца. – Мала. – Пазнаёміўся? – Не адразу. Першы раз не наважыўся. Другі раз таксама. Трэці... – Ведаю я гэты анік. Не прайшло і паўгода, і яна была тваёй? – На чацьвёрты раз да мяне дайшло: яна нездарма ўвесь час там сядзіць. Кожны дзень у адзін і той жа час. – Ясна: цябе чакае. – Ну, і я падумаў: нешта тут ня тое. Падыходжу, пытаюся. – Чакай, я ўгадаю: «Спадарычна, а што гэта вы чытаеце?» – Ціпа таго. Ну, слова за слова. Кніжкі люблю, тыры-пыры. А чаму менавіта тут? Яна так на мяне паглядзела: а я тут жыву. – Дзе тут? – У парку. – У дупле, так? – На зэдліку, «у дупле». Яшчэ з сабачкам і хлопцам. – Сынам? – Партнэрам. – Ну, дзякуй богу. Не шанцуе табе. – Прычым маладая дзяўчына, гадоў дваццаць пяць максымум. І ўжо бяздомная. – Далёка пойдзе. – Наркотыкі? – Ты слухай. Я кажу: як такое магло здарыцца? – А сам ужо прарэх на радасьцях расшпільваеш. – Дзяўчына абсалютна нармалёвая, апранутая прыстойна, чыста, сама не нападпітку там і г. д. Яна кажа: вам якую гісторыю, кароткую ці доўгую? – Кароткую! Ты сказаў «кароткую», праўда ж? – Доўгую, кажу. – Бля... – Усё пачалося з таго, маўляў, што мы працавалі на біржы. – Мы? – З хлопцам. – І сабачкам. – Так. Глядзелі фільм «Бойлер рум»? – Джавані Рыбізі, Бэн Эфлэк, Він Дызэл. – Ён. Дык вось у такім «бойлер-руме». Па тэлефоне ўцюхвалі багатым кліентам усякія левыя акцыі. Між іншым, гэты фільм ім на біржы паказвалі ў якасьці інструктажнага. – Хуясе. – Калі ня блытаю, у самім гэтым фільме глядзяць «Ўол-стрыт»? – Так, ведаюць яго напамяць. – Як мы «Палп фікшан». – А які фільм глядзяць у фільме «Ўол-стрыт»? – Там чытаюць Эйн Рэнд, напэўна. – Карацей, вось што дзяўчына кажа: тэмп і напружаньне працы там такія, што вытрымаць іх можна толькі на какаіне. – Хачу-хачу! – Яна, між іншым, лічылася адной з найлепшых працаўніц. – Нюхала больш за ўсіх! – Яе мянушка была «Спаліцелька трупаў». Колькі вы думаеце яны з хлопцам зараблялі? – Ну, па дзьве штукі баксаў на месяц. – Па дзесяць. – Разам? – Кожны. – А туды яшчэ бяруць? – Праз паўгода дзеўка аблысела. – Кляты Чарнобыль. – Ад нэрваў і наркаты, павыпадалі валасы. – Гэта модна. – Чакай, ты што, хочаш сказаць, што маімі асабістымі акцыямі й мільёнамі на біржы варочаюць не банкіры, а нейкія наркаманы? – Да цябе як да жырафа. – Наркотык багацеяў. А ты сабе піўко смакчы. – Мда. Дзякуй. Яшчэ адзін куфаль, калі ласка. – Стала ясна, што трэба шукаць іншую працу. Яны пастанавілі зрабіць свой бізнэс, куплялі нерухомасьць. Прагарэлі. Пачалі браць пазыкі. Усякія там экспрэс, пад вялікія працэнты. Хлопец пайшоў падпрацоўваць начным бармэнам. Працягваў ужываць. Ну і гэтак далей. Адным словам, праз два гады пасьля таго, як яны сышлі зь біржы – апынуліся на ходніку. – А бацькі, сябры? – Не хацелі ім казаць. Сорамна. Ганарыстыя: мы ўсё самі. – Здаецца, пра гэта недзе пісалі. – Я ж і пісаў. – Малайчына! А мог бы зьняць. – Я не Тржэшцікова. Была думка... Але здалося, што важней, каб пра гэта напісалі неадкладна. Каб людзі ведалі, што кіно ў асобных выпадках – гэта ня проста кіно. – Нават галівудзкае. – Але рэакцыі мяне дабілі. Усе віншавалі мяне з удалым «аповедам», прыкінь! Маўляў – вось гэта сюжэт ты прыдумаў! Маклеры на тратуары! На зэдліку ў парку! Броўкерз ар броўк! Ёсьць справядлівасьць! Наколькі мазгі ў людзей забітыя бяздарнай бэлетрыстыкай. Я кажу: сябры мае, нічога я не прыдумаў. Дый я сам бы да такога сюжэту не дадумаўся. – Вядома, ты б туды яшчэ прыплёў дэтэктыўную лінію. – Або містычную. Мы ж у Празе. – Абавязкова. – Дык а чым скончылася? Ты дзяўчыну так ці не? – Яшчэ адзін. Якая розьніца! – Як якая розьніца? А мараль? У чым тады мараль? – Скажам так: паўгода яшчэ не прайшло. – Не, ну я так не гуляю...

ДАКУМЭНТАЛЬНАЕ І МАСТАЦКАЕ. Дакумэнтальныя фільмы адрозьніваюцца ад так званых мастацкіх перадусім прамовамі герояў: інтанацыяй, вымаўленьнем, тэмпам; у іх пасьля рэплік амаль няма паўз, таму што ў жыцьці людзі звычайна абдумваюць свой адказ падчас слуханьня, а не постфактум, да таго ж, несупынна перабіваюць адны адных. У мастацкіх фільмах («сінэма», як іх называе Брэссон), наадварот, «драматычныя паўзы» пакідаюць пасьля кожнай выразна вымаўленай рэплікі для таго, каб гледачы ўзважылі і асэнсавалі пачутае. Рэлікт тэатру.

Што цікава, падобным «акторскім» спосабам прамаўляюць і некаторыя аўтары прозы, якія хочуць, каб іхныя «карцінныя», штучныя, вымудраныя фразы, што называецца, «прагучалі».

«Пустая ідэя «мастацкага кіно». Мастацкія фільмы – якраз тыя, дзе мастацтва найменей».

Рабэр Брэссон

* * *

Свой першы кінасцэнар я напісаў гадоў у шаснаццаць-сямнаццаць, і прызначаўся ён майму малодшаму брату ў школу. Настаўніца літаратуры прыдумала дзецям заданьне: «экранізаваць» – то-бок фактычна апавесьці ў некалькіх асноўных сцэнах, як комікс, – нейкае сучаснае апавяданьне, ня памятаю ўжо, чыё ані пра што. Каб завочна зьдзівіць настаўніцу, я намаляваў сапраўдны сторыборд (адкуль гэта толькі ўзялося? клянуся, што я ніколі раней ня бачыў сторыбордаў), які ішоў зьверху ўніз, як табліца, і ў акенцы побач з кожным намаляваным кадрам быў прапісаны ўзяты з апавяданьня закадравы тэкст або дыялёг. Памятаю, што ў маёй табліцы нават чаргаваліся агульныя пляны з дэталямі, як належыць, і нават былі пазначаныя месцы, дзе павінна гучаць музыка.

Гэта быў першы й адначасова апошні сцэнар, даведзены мною да ладу, а таксама адзін зь першых, зробленых мною для брата. Нашмат пазьней, амаль адразу пасьля майго ад’езду за мяжу, брат пайшоў працаваць на рэгіянальнае тэлебачаньне, дзе праз пару гадоў выбіўся на пазыцыю сьпярша мантажыста, пасьля рэжысэра, а неўзабаве пачаў здымаць уласныя кароткамэтражныя фільмы, адзін зь якіх быў адзначаны на нейкім нацыянальным конкурсе. Урэшце брата ўзялі на працу на адно сталічнае тэлебачаньне, дзе ён і сёньня працягвае займацца любімай справай, час ад часу здымаючы кароткамэтражкі «для душы». Што праўда, ніводны з маіх аматарскіх сцэнараў ён так і не экранізаваў. Робячы гэтае горкае прызнаньне, я ўяўляю сябе кімсьці накшталт Рыкардо Броскі, які ўсё жыцьцё прысьвяціў таму, што пісаў для свайго геніяльнага малодшага брата пасрэдную музыку. Нават гэтая мая ўява запазычаная з кіно, з улюбёнага фільма пра Фарынэлі – хаця ў нашым з братам выпадку кастратам відавочна ёсьць не сьпявак, а якраз кампазітар.

«У фільмах нашай маладосьці гучала амэрыканская ангельская, французская, італьянская. Мы былі шакаваныя, калі Інгмар Бэргман увёў у кіно мову, якой ніхто ня ведаў.

З майго гледзішча, зьяўленьне польскай мовы ў кіно міжнароднага ўзроўню было для нашай краіны самай важнай культурнай падзеяй пасьляваеннага часу».

Анджэй Вайда

АЎТАР:

Пакуль я тут сабе ўжо другі год шрайбаю гэтую кніжку, якую тысячу кілямэтраў адсюль, зусім побач, калектыўна перажывае найлепшыя часы сваёй гісторыі так званы «мой народ». Згадваючы яго цяпер у сувязі з кіно, я думаю: чаму мой народ, як і яго літаратура, як і сам я разам зь ім – усяго толькі сымулякр?

Мне здаецца, што я знайшоў адказ: у нас не было ў ХХ стагодзьдзі ўласнага кінагенія.

У нас абавязкова трэба дадаваць: «То-бок, магчыма, быў – але мы пра яго ня ўведалі, ані ён сам пра сябе ня ўведаў, бо застаўся ляжаць у брацкай магіле інтэлігенцыі, разам з расстралянай у 30-я гады літаратурай. Хутчэй за ўсё, гэта і быў нехта з забітых паэтаў ці празаікаў».

Магчыма. Але факт ёсьць факт.

Нагадаю, у ХІХ стагодзьдзі, стагодзьдзі нацыяналізмаў, кожны народ з амбіцыямі на культурнасьць і ўласную дзяржаўнасьць быў абавязаны мець як мінімум свайго паэта-рамантыка і свайго кампазітара-рамантыка ўсясьветнага ўзроўню (гл. тандэмы Маха-Дворжак, Пэтэфі-Ліст, Ібсэн-Грыг, Міцкевіч-Шапэн). Чамусьці менавіта іх двух (ні філёзафы, ні пісьменьнікі, ні мастакі, ні нават навукоўцы «не лічыліся») было цалкам дастаткова для прызнаньня народа народам: паэт забясьпечваў такое прызнаньне «зь сярэдзіны», а кампазітар, як майстар найбольш унівэрсальнага з мастацтваў перадусім за мяжой.

Тым часам у стагодзьдзі ХХ-м, візуальным, стагодзьдзі відовішчаў і паказухі, каб быць успрыняты ў сьвеце сур’ёзна, пацьвердзіць нацыянальны атэстат сталасьці й г.д., зрабілася неабходным (пажадана, у дадатак да ўласнай дзяржавы) мець для ўнут-ранай легітымацыі Празаіка зь вялікай «П» (якога-небудзь як мінімум Джойса ці Борхэса), а для вонкавай – свайго Кіношніка зь вялікай «К». Менавіта кіношніка, рэжысэра, кінагенія, – а ня проста якуюсьці там умоўную «нацыянальную кінэматаграфію», якую так ці іначай займелі ўсе, і ў якой нават нам сёе-тое ўдалося, перадусім у вобласьці кіно для дзяцей.

Натуральна, у ХІХ ст. наш народ «свайго» геніяльнага паэта-рамантыка ўсясьветнага ўзроўню меў – Міцкевіча, які, што праўда, не напісаў на роднай мове і двух вершаў. З кампазітарам было цяжэй: можна было б лічыць такім Манюшку, але гэта ўсё-ткі, як ні круці, не Шапэн. Што ж, тады ў ХХ ст. наш народ канец канцоў паднапружыўся і выдаў зь сябе ўсё-ткі геніяльнага беларускамоўнага паэта ўсясьветнага ўзроўню: Багдановіча (а вы каго падумалі?) – але ягоны прыход быў, на жаль, запозьні й нікога асабліва не зацікавіў: быць добрым паэтам у ХХ ст. не было ўжо такім дзівам, як у папярэднім, – зрэшты, як і добрым музыкам.

З празаікамі справа была значна лепшая, і зь некаторых зь іх выйшлі выдатныя ўнутраныя папулярызатары й легітыма... – адным словам, я маю на ўвазе Быкава або Караткевіча, – якіх, між іншым, экранізавалі на «Беларусьфільме», часам нават пры іхным удзеле як сцэнарыстаў.

Што да ўласна кіно, то – глядзі вышэй: ніякіх табе Дрэераў, Гітчкокаў, Бэргманаў, Бунюэляў, Сабо, Параджанавых, Вайдаў, Ёсэліяні, Форманаў, ды што там, нават Альмадовараў ані фон Трыераў. Ніякіх «новых» ані «старых» хваляў. Галяк. Цішыня. Драматычная паўза.

Вядома, кінагенія мог бы лёгка замяніць усясьветна вядомы порнаактор... Другая драматычная паўза.

Калі сур’ёзна, то з увагі на ролю літаратараў у кінамастацтве мне чамусьці думаецца, што задаткі кінагенія несумненна былі прынамсі ў аднаго нерэпрэсаванага беларускага пісьменьніка: Стральцова. Пра гэта сьведчыць ужо сам стыль ягонай прозы, з асабліваю ўвагай да дэталяў і псыхалёгіі пастацяў. Невыпадкова, што ён і сам цікавіўся кіно; кажуць, любіў Фэлліні. Але ж яшчэ болей ён любіў бальшую русскую ліціратуру, – гэты экспартны флягман расейскага імпэрыялізму, які старэйшы брат як мог уцюхваў малодшым. Менавіта гэтаю любоўю былі прадыктаваныя нехлямяжа зарыфмаваныя вершы Стральцова – замест якіх, я пэўны, ён мог бы зьняць не адзін добры фільм, калі б яму былі толькі дазволілі ці прынамсі падказалі.

Вось цікава: што, апроч дзяржавы й войска, спатрэбіцца ў ХХІ ст. для прызнаньня народа народам, а не сымулякрам? Блогер усясьветнага ўзроўню, рэпэр у.у., дыджэй у.у., скейтбардыст у.у., графітыст у.у., гулец у покер у.у. (такі, здаецца, ужо ёсьць, і не адзін), гулец у комп у.у. (гульца мо і няма, але ёсьць гульня), яшчэ хтосьці у.у.? Ня ведаю. Ведаю толькі, што доўгачаканая Нобэлеўская прэмія па літаратуры, – трасца бяры, што не за мастацкую й не на сваёй мове, – прыйшла зноў запозна, і ніякай легітымнасьці апрычонаму існаваньню майго народа ўжо быццам і не дадае. Пакуль што ў нас, калі не лічыць спартоўцаў, толькі адзін таварыш у.у. – дыктатар у.у. Але і той – прынамсі, спадзяюся, – да пары.

І што мы будзем рабіць далей?

Ну як што: зноў дасьледаваць прозьвішчы й радаводы чужых геніяў і спрабаваць знайсьці ў іх нашыя карані! Гэта мы ўмеем рабіць лепш за ўсіх астатніх.

То-бок, сябры мае, калегі-літаратары, у мяне для вас радасная навіна: мы з вамі ня ў тым бізнэсе. І вы, сябры-кіношнікі, ужо таксама.

Аднак што нам, маладым, нейкія там стагодзьдзі: мы самі сабе сусьвет, і гэта ў прынцыпе ня так і блага. Менавіта таму ў нас акурат на пачатку трэцяга тысячагодзьдзя назіраецца ну папросту росквіт ня толькі дубляжу на родную мову ўсякай галівудзкай папсьні, але і ўласнай незалежнай прадукцыі, падтрымліваны адразу некалькімі фэстывалямі: фільмаў у Беларусі цяпер не здымае толькі гультай – а гультаёў, балазе, хапае. Што праўда, з так званай «беларускасьцю» гэтае кіно пераважна ня мае нічога супольнага – то-бок ня мае нічога нацыянальна адметнага, за выключэньнем пары-тройкі «Гудбай, бацькаў» і «Масакраў». Бо кіно – гэта ж обшчачалавечаскае, а яно павінна быць у першую чаргу на ўсяму чалавечаству панятнам языке.

Адным словам, раз беларусы нікога ня... Маюць! Кінакрытыкаў! Вось і мне таксама, хоць я і ня крытык, – абы крытыкаваць.

А пры гэтым літаральна ў нас пад носам квітнее яшчэ адзін сымулякр, што гераічна імкнецца замяніць сабою нацыянальнае кінамастацтва: беларуская літаратура! Працяг будзе.

«Нe, cёньня ў кiнo мнe нe выпaдaлa icьцi: я дaўнo aдчyвaў, штo пepapoc ycё гэтa. Аcтaвaўcя pэcтapaн».

Міхась Стральцоў

ШОЎ НОТ СПІК. У кіно лепш відаць схематычнасьць дзеяньняў і характараў, якая ў літаратуры (і нават у тэатры зь яго овэрэктынгам) здавалася б нам «пераканаўчай» – проста таму, што на яе было б патрачана шмат словаў. Мы наіўна верым мове, сказам, выказваньням, показкам, казкам, пісьму, апісаньню, «прыгожаму» пісьменству і яго штукарскім ілюзіям – насамрэч нашмат больш, чым ілюзіям кіно. Калі б які-небудзь «The Room» быў кнігай, то знайшліся б выдаўцы, якія з дапамогай сваіх сяброў-крытыкаў і прадажных аўтараў («апініян-мэйкераў») зрабілі б зь яго ледзь не псыхалягічны трылер-бясцэлер. (урывак)

Найлз! Гэты ты! Здароў, чувак!

Ён не азірнуўся, хаця быў без навушнікаў. Я не наважыўся гукнуць да яго зноўку, хаця ў краме мы былі адны, калі не лічыць прадавачкі. Праз хвіліну-дзьве нашыя позіркі нібы выпадкова сустрэліся і зноў разьмінуліся: ён мяне не пазнаў. Не таму, што на мне была маска. Было адчуваньне, што ён проста ня мае сіл, каб сфакусаваць позірк. Пры гэтым Найлз быў відавочна цьвярозы, а гэта ў папярэднім жыцьці было ў яго рэдкасьцю. Я зразумеў, што ён галодны, проста галодны. Як кожны галодны чалавек, ён набраў з паліцаў усяго, што яму карцела зьесьці й выпіць тут і цяпер: хлеб, піва, нейкія сасіскі невядома з каго, чыпсы, апэльсіны, жуйкі. Навошта жуйкі? Каб пад маскай добра пахла? Думаю, ён проста палічыў дзіўным купіць усё, што было ў краме, і не купіць жуек. Выбар быў невялікі.

Калі ён павярнуўся тварам да касы, я падышоў і крануў яго за плячо. Ён млява азірнуўся і падміргнуў мне. Значыць, ён ведаў, што гэта я, але не хацеў паказваць прадавачцы, што мяне ведае. Не пасьпеў я нешта сказаць, як ён паднёс да маскі ківун і шыкнуў на мяне. Я паціснуў плячыма і даў яму спакойна разьлічыцца. Закінуўшы прадукты ў торбу, ён яшчэ раз павярнуўся да мяне. Гэтым разам ягоныя вочы былі надзвычай сфакусаваныя і выразныя.

– It’s in the mask, – сказаў ён напаўголаса, так, каб не пачула прадавачка, і выйшаў з крамы.

* * *

Апошнім часам я называю сам сябе «віджыланці». У амэрыканскіх коміксах і кіно гэта штосьці накшталт народнага дружыньніка-адзіночкі. Але, калі верыць этымалёгіі, «віхілянтэ» па-гішпанску – гэта проста той, хто ня сьпіць. Ад лацінскага слова «вігілія», усяночная. То бок чуйнуе ўначы. Вось і ўсё. Менавіта гэтым я і займаюся. Ніякага гераізму, звычайны начны вартавы. У маёй студэнцкай маладосьці гэта была праца мараў кожнага, хто хацеў сур’ёзна вучыцца. З той розьніцай, што мяне на пасаду вартавога ніхто не наймаў.

Мая праблема ў тым, што я ня сплю па начах – праз гэта і вяду пераважна начны лад жыцьця. Ці наадварот, ад прывычкі да начнога ладу жыцьця я не магу спаць апошнія гадоў дваццаць? Ня памятаю, што было ў гэтым выпадку раней, яйка ці курыца.

Калі горад напаткала Пошасьць, улада была перададзеная Камэндатуры, тут жа сфармаванай з самых паважаных грамадзянаў і самых адукаваных вайскоўцаў з мэтай уратаваньня насельніцтва. Літаральна на наступны дзень Камэндатура ўвяла камэнданцкую гадзіну – забарону на выхад з дому ад дзявятай вечара да шостай раніцы. Забарона тычылася ўсіх, за выняткам адмыслова абумоўленых прафэсій. Таксама было забаронена пакідаць горад бяз пільнай патрэбы, дзеля гэтага на выездах былі ўсталяваныя блёк-пасты. Адсюль у народзе – гэтак раней называлі сацыяльныя сеткі і іх карыстальнікаў – распаўсюдзілася слова «Блякада».

Блякада горада мяне асабліва не закранала (прынамсі, я так лічыў на пачатку), а вось начная Блякада дому тычылася мяне непасрэдна. Я ня мог уявіць сабе, што цягам усёй Пошасьці мне ня ўдасца нават выйсьці на двор, калі я толькі не зьмяню свайго цыркаднага рытму і не ператваруся з савы ў жаўрука. З гэтай нагоды я нават напісаў у Камэндатуру гнеўную скаргу, на якую мне прыйшоў адказ у тым сэнсе, што «сава» – гэта не дыягназ, не прафэсія і не падстава ўключаць мяне ў сьпіс выключэньняў, ці выключаць са сьпісу ўключэньняў, як заўгодна. Пакуль Пошасьць ня скончыцца, права на вулічнае начное жыцьцё ў мяне няма, як і ўва ўсіх астатніх.

Гэтае залічэньне да астатніх абурыла мяне яшчэ болей за саму забарону. Я разумею, што Пошасьць і магчымая сьмерць ад яе тычыцца ўсіх, але ў рамках гэтага калектыўнага лёсу я ўсё ж пакідаю за сабою права выбраць прынамсі акалічнасьці, пры якіх ён мяне напаткае. Хай сабе я на ланцужку, але яго даўжыню мне хацелася б вызначаць самому.

Гэтак я ператварыўся са злоснай савы ў злоснага парушальніка новага рэжыму.

* * *

Мушу яшчэ дадаць, што я сам лічу сябе мастаком і нават маю на гэтую дзейнасьць адпаведны дыплём. Той сьведчыць, што я вывучаў мастацтва з дабраславеньня грамадзтва і дзяржавы і нават маю іхны калектыўны дазвол ім займацца. Пры гэтым мэтай мастацтва, як нас вучылі ў акадэміі, ёсьць крытыкаваць актуальны стан грамадзтва і дзяржавы, будучы да іх у нязьменнай апазыцыі. Аднак пры татальнай матэрыяльнай залежнасьці сучаснага некамэрцыйнага творцы ад дзяржаўных грантаў такая апазыцыя можа быць толькі «кішэннай».* Вось і я ўжо доўгі час вяду жыцьцё такога кішэннага апазыцыянэра. Гэта значыць, што я маю (то бок здымаю) майстэрню і ня маю ніякіх асабліва арыгінальных ідэй. Паколькі іншых крыніц даходу апроч мастацтва ў мяне няма, то ў гэтай майстэрні я і жыву. Аднойчы, яшчэ падчас вучобы, мне ўдалося прыдумаць і змайстраваць адзін правакацыйны аб’ект, які напаткала штосьці накшталт мэдыйнага посьпеху; пэрыядычна калекцыянэры яшчэ замаўляюць у мяне яго копіі або варыяцыі – гэта таксама крышку сілкуе мой бюджэт. У астатнім я, што называецца, знаходжуся «ў пошуку». У пошуку чаго і як доўга я яшчэ прабуду – пытаньні рытарычныя, адказ на якія здольная даць хіба толькі Пошасьць. Калі пашчасьціць.

*Выкрэсьлена: Уявіце сабе, ёсьць краіны, дзе мастацтва ўсё яшчэ можа быць неафіцыйным! Паўзабароненым! Андэграўндавым! Якое шчасьце! Нездарма мы так любім запрашаць да сябе творцаў з падобных краін і так шчодра адорваем іх увагай, стыпэндыямі, выставамі – гэта ў нас гаворыць нашая зайздрасьць. Я, уласна кажучы, сам паходжу з адной такой краіны, але мая памылка ў тым, што я там ужо доўгі час не жыву і не пакутую, таму ня маю права (маральнага права!) быць аб’ектам тутэйшай шчодрасьці ці захапленьня – магу быць толькі аб’ектам тутэйшай міласьціны і спачуваньня.

* * *

Быў такі выраз – вымерлы горад. Напэўна, ён дайшоў да нас яшчэ з часоў мору, ці нейкай іншай з папярэдніх Пошасьцяў, калі, як я чытаў, выміралі больш канцэнтравана. Тады Пошасьць была паўсюль бачнай і, так бы мовіць, нюхнай, адчувалася ў самім паветры.

Што ў нас у паветры? Нічога. А можа, я папросту страціў нюх? Сапраўдны, а ня толькі мастацкі? Кажуць, страта нюху, як і смаку – адзін зь несумненных сымптомаў заражэньня. Магчыма, гэта тлумачыць, чаму людзі падчас Пошасьці так захапляюцца гастраноміяй: несупынна тэстуюць самі сябе на прадмет вострых смакавых і нюхавых адчуваньняў.

У адрозьненьне ад пошасьцяў папярэдніх эпох, наш горад вымерлы крыху ў іншым сэнсе. Па ім сапраўды ходзіш, як па могілках, толькі на іх пахаваныя ня людзі, а ўстановы. Разам з установай у магілу кладуць яшчэ жывыя аўдавелыя ўспаміны пра яе. Вось тут была чаёўня, там – кнігарня. Вось тут працаваў басэйн, там прадавалі кветкі. Тут вучылі на кіроўцу, насупраць – добра гатавалі. Вось тут была галерэя, дзе і я меў некалі шчасьце выстаўляць свае працы або ганіць працы іншых. Тут за півам зьбіраліся нацысты, там – індуісты. Усяго гэтага болей няма, засталіся адны пустыя памяшканьні, каркасы. Быццам па горадзе сапраўды пранеслася вайна, толькі з выкарыстаньнем вадароднай бомбы, а не звычайных узбраеньняў. Раней, калі я быў маладзейшы, мяне такія апакаліптычна-вусьцішныя краявіды і параўнаньні ўзрушвалі. Сёньня я ня бачу ў іх нічога арыгінальнага ані паэтычнага. Быцьцё вызначае сьвядомасьць, у прыватнасьці – густ.

Першы час я быў у сваіх вылазках надзвычай асьцярожны, бо шчыра думаў, што начныя вуліцы будуць пад пільным наглядам патрулёў, што парушальнікаў будуць высочваць і штрафаваць, калі наагул не застрэльваць – але дзе там. У начным жыцьці людзі цанілі перадусім магчымасьць быць разам і набухацца ў калектыве – як толькі гэтая магчымасьць зьнікла, абсалютная большасьць прыстасавалася й навучылася бухаць паасобку, седзячы дома. Ісьці на двор нікому асабліва не карцела, да таго ж пачаліся нетыповыя для нашых мясьцін халады. Таму ў сваім нявінным пратэсьце я застаўся сам-насам зь нябачнай сыстэмай і нябачнай Пошасьцю, сам амаль нябачны пад покрывам ночы.

* * *

Натуральна, калі б мэтай Камэндатуры было насамрэч уратаваньне насельніцтва, варта было б на нейкі час забараніць у першую чаргу дзённае, а не начное жыцьцё.

Але навошта забараняць тое, што, як ні круці, зручней проста кантраляваць? Паўсюдныя камэры назіраньня даюць удзень нашмат больш рэзкую карцінку, якая дазваляе лёгка распазнаваць твары тых, хто не супрацоўнічае з новым парадкам. Апрача таго, дзённае жыцьцё – гэта дзейнасьць, а тая ўспрымаецца як форма адбыцьця дабраахвотнага пакараньня за ўсе нашыя (таксама дабраахвотныя) правіны, якія і наклікалі на нашыя галовы Пошасьць. Нікому не прыходзіць у галаву думка, што правінай можа быць акурат нашая дзейнасьць.

Зрэшты, і дзённае жыцьцё было хай і не забароненае, але значна абмежаванае. Офісныя працаўнікі вымушана здалі ключы ад сваіх ультрасучасных памяшканьняў, узялі лэптопы пад пахі й разышліся па кватэрах у прэстыжных раёнах, разьехаліся па вілах у прэстыжных прыгарадах, замаркочаныя тым, што больш ня змогуць штодзённа паўтараць гэты шлях у сваіх найноўшых легкавухах і пазадарожніках. Цяпер яны зайздросьцілі звычайным рабацягам, што па-ранейшаму а пятай раніцы загружаліся ў грамадзкі транспарт і паслухмяна рушылі на свае заводы ці будоўлі, упрыгожаныя лёзунгам «Пралетарыі ўсіх краін, з вамі бог». Пасьля гэтага да самага вечара транспарт практычна пуставаў. Гэта значыць, што пуставаў і горад. Я гэтага ўсяго на ўласныя вочы амаль ня бачыў, пра дзённае жыцьцё даведваўся з мэдыяў, як пра навіны з другога боку паўкулі. Дзякуючы мэдыям кожны з нас нагадваў цяпер інвэстара, які напружана сочыць за разьвіцьцём падзеяў на біржы, толькі замест крывой росту акцый у нас была крывая росту колькасьці ахвяраў, а замест індэксу Доў-Джоўнза – індэкс прыросту інфікаваных.

Я здольны ўявіць сабе, што на пачатку многія людзі, якія ўважалі сябе за апірышча грамадзтва, розныя там бізнэсмэны, службоўцы і іншыя, успрымалі блякаду як заслужаны адпачынак. Урэшце! Застацца дома, ня мусіць нікуды цягацца, пацягваць піўко перад кампутарам – што можа быць лепшым? Толькі калі гэтыя вакацыі-невакацыі пачалі зацягвацца, да апірышчаў пачало даходзіць, у што яны ўляпаліся. А ўляпаліся яны ні ў што меншае за доказ таго, што грамадзтву яны па вялікім рахунку не настолькі й патрэбныя. Іхныя пасады – гэта тое, што мой улюбёны філёзаф Дэйвід Грэйбэр, які памёр у Вэнэцыі пры канцы гэтага блядзкага году, называў «булшыт джобз». Гэтае адкрыцьцё мусіла быць для апірышчаў шокам: Пошасьць паставіла пад пагрозу будучыню самой іхнай клясы мандарынаў-упраўленцаў, якія дагэтуль так здорава з усім упраўляліся.

Што да мяне, то мая непатрэбнасьць грамадзтву ніколі не была для мяне таямніцай, таму ніякага катарсісу ад атрыманага шоку (анагнорысіс, казалі ў Акадэміі) я не перажыў. Я заўжды адчуваў сябе паразітам, а тыя, як вядома, найболей жывучыя й найлепш прыстасоўваюцца да новых умоваў.

* * *

Як так выйшла, што я застаўся ў горадзе і наагул у гэтай краіне адзін – гісторыя нудная, як Пошасьць. Як вы ўжо маглі здагадацца, я не тутэйшы, прыехаў сюды вывучаць мастацтва (дзе яшчэ, як ня тут), добра зарэкамэндаваў сябе як студэнт і будучая надзея гарадзкой арт-сцэны, ну і застаўся тут жыць і працаваць – нічога надзвычайнага, так цяпер робяць усе. Дзякуючы зносінам транспартным і віртуальным людзі цяпер не настолькі прывязаныя да месца свайго пражываньня, як калісьці. Пагатоў людзі творчыя: калі раней яны дзякуючы вандроўкам спазнавалі сьвет, то цяпер такім чынам сьвет спазнае іх. Калі ты ня хочаш перасоўвацца ў прасторы, дарога ў сучаснасьць для цябе закрытая. Дый пра што ты зьбіраесься сучаснасьці апавесьці, як не пра свой багаты жыцьцёвы досьвед, сакрэт багацьця якога палягае ў прасторнасьці навакольнага сьвету? Для творчага чалавека няма – ці не павінна быць – асаблівай розьніцы, дзе ён начуе і дзе праводзіць большасьць дзён у годзе: слушны адказ тут толькі адзін, «у дарозе». Вось і я перасоўваўся разам з усімі, падчас вучобы і пасьля яе, то на стыпэндыю, то на стаж, то на вакацыі, што праўда, збольшага па старой добрай Эўропе. Ужо тады аднакурсьнікі глядзелі на мяне з падазорам: якой трасцы я ўсё трымаюся гэтай Італіі ды Грэцыі, калі ёсьць Мэксыка і Тайвань? Трымацца Старога Сьвету азначае ў пэўным сэнсе трымацца састарэлых поглядаў на культуру і цывілізацыю. Хіба ў сучаснасьці яшчэ засталася нейкая розьніца між месцамі на глёбусе? Хіба Грэцыя і Тайвань – не абое рабое?

Да такога ладу жыцьця лёгка прызвычайваесься, а пасьля раптам здараецца Пошасьць, і тады людзі са зьдзіўленьнем адкрываюць для сябе, што сьвет можа часам сьціснуцца да плошчы некалькіх квадратных кілямэтраў і застацца пры гэтым сьветам. У многіх маіх знаёмых па Акадэміі (і ня толькі) падчас блякады настала сапраўднае вандроўнае пахмельле; некаторыя зь іх, што не пасьпелі ўцячы на поўдзень да мора, у выніку сьпіліся або стырчаліся на кампутарных гульнях і сымулятарах. Мне пашчасьціла болей, мая айкумэна ў апошнія гады паступова ўсё болей звужалася разам з маімі ідэямі, кругаглядам і пэрспэктывамі – Пошасьць паставіла за гэтым працэсам усяго толькі тоўстую кропку.

Гэтая мая ўсё большая «аседласьць» была прадыктаваная ў тым ліку маім жыцьцём полавым, ці як яшчэ кажуць – нізавым. Што нізавое – тое падставовае, яно і вызначае сьвядомасьць і ўсё астатняе, як ведаў ужо дзядуля Фройд: кажучы па-марксісцку, так званую «надбудову». Самае актыўнае дзесяцігодзьдзе свайго жыцьця я правёў у пошуках сваёй мастацкай Тэмы і ў дабраахвотным сэксуальным рабстве ў адной былой сунавучэнкі з Акадэміі, якую шчыра кахаў як поўны афэлак – ці прынамсі быў пэўны, што шчыра кахаю. На гэтай аснове мы ня толькі пэрыядычна езьдзілі за мяжу, але нават здымалі разам кватэру, дзе ладзілі ўсякія вечарыны й наагул рабілі ўсё тое, што і належыць рабіць маладой багеме. Потым мая гаспадыня ад мяне рэзка адмовілася на карысьць іншага раба – а мо і сама захацела пабыць рабыняю ў каго-небудзь таго вартага, што я ведаю, – і вось ужо трэці год я бязвыезна жыву ў майстэрні, адзін як таполя сярод інфармацыйнага поля. Гэта даволі звычайная гісторыя нашага часу, таму няма сэнсу ўдавацца ў падрабязнасьці – мне яшчэ пашанцавала, што мы зь ёю не завялі дзяцей, таму нічога адно адному не вінаватыя. Зрэшты, мая дама сэрца і не хацела іх заводзіць, галоўнае ў ейным жыцьці была кар’ера ў вобласьці дызайну, скажу не бяз зайздрасьці – досыць пасьпяховая. Расстаньне нашае было даволі драматычнае, і ў выніку гаспадыня зьвяла з сабою з майго жыцьця большую частку нашых супольных сяброў, якія аддалі перавагу стасункам з усё яшчэ маладой і пэрспэктыўнай, а не з ужо старым і нікому не цікавым. Усё гэта й без таго значна звузіла кола маіх дачыненьняў задоўга да блякады і, сярод іншага, адбіла ўсякую ахвоту кудысьці мкнуцца й «шукаць шчасьця» з кімсьці яшчэ. На гэтай падставе людзі з нашых колаў сталі распаўсюджваць чуткі, што ў мяне дэпрэсія. Пры гэтым дэпрэсіі ў нашых колах сёньня ўжо не бывае: бывае толькі мала псыхатропных рэчываў і грошай, каб іх набыць.

Такім чынам, маё жыцьцё пачало нагадваць блякаду яшчэ да блякады: у часы, калі іншыя апантана вандравалі і нібы апошні раз перад сьмерцю наведвалі публічныя ўстановы, я стаў рабіць гэта ўсё меней. На пытаньні «чаму» я дзяжурна адказваў, што гэта мая такая схованка ад грамадзтва.

І вось з надыходам блякады здарылася тое, што ў маю ўяўную схованку нібыта ўлезьлі ўсе астатнія, а ў мяне не засталося месца, у якім мне можна было б пабыць самім сабой у адрыве ад калектыву. Цяпер ужо сама Камэндатура абавязала мяне заставацца самім сабой так доўга, як мне загадаюць: гэта значыць, рабіць усё тое, што астатнія. Паводле лёгікі нон-канфармізму я мусіў бы зараз пачаць прарывацца скрозь узброеныя кардоны, наведваць усякія ілегальныя зборышчы і займацца ў мастацтве вулічным акцыянізмам – але аказалася, што я пераацэньваў сябе як нон-канфарміста. Я аказаўся такім крышачку канформным нон-канфармістам.

Зрэшты, чым іншым ёсьць мастацтва, як не мастацтвам быць канфармістам і пры гэтым удаваць супрацьлеглае? Быць на словах (на вачах у публікі) Львом Талстоем, а на справе – простым х...м: гэта, як на мяне, і ёсьць сутнасьць як мастацтва, так мастака.

* * *

Трэба сказаць, да гонару нашай Камэндатуры, што ўведзеныя абмежаваньні дзейнічаюць дасканала: я ніколі ня бачыў у горадзе ніводнага хворага. Я маю на ўвазе, жыўцом. У тэлевізіі – колькі заўгодна, іх там поўныя шпіталі і могілкі. Таксама я ня маю гонару асабіста ведаць некага, хто падхапіў вірус – у адваротным выпадку я мусіў бы тут жа данесьці на яго ў паліцыю.

Што праўда, неяк уначы я бачыў з-за рогу, як з аднаго пад’езду санітары забіралі хворага. Ён упарціўся, крычаў на ўсю вуліцу «Дапамажыце», але пры гэтым яўна зьвяртаўся не да санітараў – наадварот, відавочна хацеў, каб яго ўратавалі ад іх. Кажуць, такой ёсьць апошняя стадыя хваробы, што суправаджаецца цяжкім псыхозам: чалавек перастае адрозьніваць рэальнасьць ад трызьненьня і разумець, што ў такім стане найгоршы вораг сабе самому – ён сам.

* * *

З Найлзам мы пазнаёміліся ў кавярні. То бок у піўной. То бок для яго гэта была піўная, для мяне – кавярня, бо я пару гадоў таму кінуў піць. Ён мне адразу не спадабаўся: я палічыў яго адным з тых запанелых экспатаў, якія маюць дастаткова грошай, каб да канца жыцьця не займацца нічым апроч бухалава. Я не памыліўся: у выпадку з Найлзам так і было. Актуальнай мэтай ягонага жыцьця было забыцца на родную ангельскую мову і навучыцца гуляць у шахматы. Я нейкі час дапамагаў яму ў абаіх гэтых пачынаньнях. У шахматы ён гуляў надзвычай пагана, то бок горш за мяне, гэтак жа як і вымаўляў, асабліва пасьля восьмай вечара. Ангельскую ён сапраўды памалу забываў, хаця новымі мовамі пакуль так і не авалодаў. Памятаю, на пытаньне пра ягоную прафэсію Найлз адказаў, што ён «дыджэй у адстаўцы» – я ўсьміхнуўся і сказаў, што я «мастак у камандзіроўцы». Так мы і пазнаёміліся. Кожны раз, як мы сустракаліся ў кавярні, мы перакідваліся парай словаў – зашмат супольных тэм у нас не было, калі не лічыць юных прыгажунь-афіцыянтак, якіх Найлз усіх ведаў па імі, а некаторых і па інтыме. Большасьць часу Найлз сядзеў у сваім кутку сам, курыў і слухаў у здаравенных прафэсійных навушніках нейкую электронную музыку. Калі ўсе месцы былі занятыя, я звычайна падсаджваўся да яго, і мы проста сядзелі за адным столікам моўчкі і пераміргваліся, як дзеці за партай. Мы і сапраўды зь ім амаль аднагодкі, хаця Найлз выглядае так, быццам мог бы быць маім бацькам. Самае сымпатычнае, бадай, у ім тое, што ён ня лічыць дурацкім ніякі кшталт гумару. Прынамсі, са мною ён заўжды ахвоча рагатаў зь любога жарту. Наколькі яму ў гэтым дапамагала тое, што ён курыў, сказаць цяжка.

Усё гэта я мушу апісваць у мінулым часе, бо ў нашай кавярні я ўжо ня быў тры месяцы. Хто б мог падумаць, што я буду ня здольны безь яе жыць. Ні з кім апроч Найлза я там размоў не заводзіў, і ўсё ж меў адчуваньне, што знаходжуся «між сваіх», «на вачах у людзей», якім было дастаткова проста час ад часу ўсьміхнуцца. Толькі дзякуючы блякадзе я ўрэшце разумею, што такі сацыяльны кантакт, хай самы павярхоўны, у разы важнейшы за самыя «глыбокія» сацыяльныя сеткі.

Здаецца, Кант казаў, што эўрапейская дэмакратыя нарадзілася ў кавярні – і вось усяго за некалькі першых тыдняў блякады кавярня памерла як установа. Як вынік, ад дэмакратыі таксама засталося няшмат. Цяпер левыя і правыя палітычныя партыі ў так званых сур’ёзных мэдыях наперабой выказваюць Камэндатуры сваю падтрымку, тым часам як у сацсетках людзі вэнтылююць сваю разьюшанасьць, паказваць якую дзе-небудзь яшчэ даўно зрабілася непаліткарэктна. Апроч кавярні ці піўной: там, пад уплывам спажытых вадкасьцяў, пэрыядычна яшчэ выбухалі полыскі колішняй эўрапейскай пасіянарнасьці. Але болей не выбухаюць: цяпер месцамі пэрыядычных вэрбальных сутычак зрабіліся крамы, транспарт і апошнія адчыненыя грамадзкія ўстановы, такія як пошты і банкі.

* * *

Калі раней я не хацеў бяз дай-прычыны выходзіць з дому і абы-чаго цягацца па горадзе, трацячы свае сьціплыя сродкі на кніжкі, альбомы ды іншыя непатрэбствы, то цяпер я сябе гэта рабіць прымушаю. Менавіта з той прычыны, што пайсьці няма куды, абавязкова трэба кудысьці хадзіць, іначай можна зусім зьдзічэць і адвыкнуць ад усякага перасоўваньня па-за маршрутам «крама-хата», як уласна і здарылася з Найлзам. Такім чынам, на кожны дзень у мяне заплянаваныя два шпацыры: адзін афіцыйны, у працоўны час (акурат ён уключае ў сябе наведваньне крамы й іншых неабходных месцаў), другі – можна сказаць «падпольны», начны, пасьля камэнданцкай гадзіны. Час ад часу другі шпацыр ператвараецца ў прабежку, але не таму, што за мною нехта гоніцца, а толькі з той прычыны, што мне пэрыядычна робіцца страшна за сваю фізычную форму і ўзьнікае жаданьне яе крыху палепшыць, каб прынамсі запаволіць старэньне.

А сэнс?, падумае тая/той, хто будзе гэта чытаць. Адкажу: раней я хацеў дажыць да перамогі дэмакратыі, цяпер хачу ўсяго толькі дажыць да канца Блякады, а там паглядзім. Мэта як мэта, ня лепшая і ня горшая за іншыя. І дарма вы думаеце, што я адзін такі герой-парушальнік: не, калі зайсьці ці забегчы дастаткова далёка, можна натрапіць на іншых такіх ірэдэнтыстаў, як я сам. Апошнім часам я штоночы сустракаю на вуліцы прынамсі аднаго чалавека. Збольшага гэта чалавек з сабакам, бо сабакарам дазволена выходзіць ажно да адзінаццатай вечара, а не да дзявятай, як астатнім пацыентам нашай Камэндатуры. Але сёньня мне пашанцавала: я сустрэў чалавека без сабакі. Гэты чалавек быў чорны і бег мне насустрач. У першы момант я ледзь не захлынуўся адрэналінам, але пасьля зразумеў, што чалавек папросту чарнаскуры, афрыканец. Ну, бывае. Тым ня менш, афрыканец бег. Чаго ён бяжыць?, думаю. Да мяне?, думаю. Цяпер я ведаю, як адчувае сябе шараговы белы амэрыканец падчас начнога блэкаўту, якія ў тамтэйшых гарадах здараюцца досыць часта. Ён хоча мяне абрабаваць? Згвалціць? Забіць? Зьесьці? Ці, крый бог, здаць паліцыі? Мяне пакрыў халодны пот: я ведаў, што ў гэтым месцы і ў гэты час я па-за законам, і што калі што-якое, ніхто мне ня прыйдзе на дапамогу. А мо ён ужо некага абрабаваў ці забіў і цяпер уцякае ад паліцыі, і вось яму пад руку нечакана падварочваецца ідэальны закладнік – я?

Аднак афрыканец моўчкі прабег міма, крыху толькі бліснуўшы белымі зубамі ўва ўсьмешцы, і ў наступны момант я зразумеў, што гэта папросту такі самы начны бягун, як і я. Толькі чорны. Прычым, у адрозьненьне ад мяне, бягун прафэсійны, спартовец. Як і я, ён проста выкарыстоўвае свой шанс пабегаць уначы бяз маскі.

* * *

Эканоміка, па маіх назіраньнях, шмат у чым вярнулася да ўзроўню колішняга сацыялізму. Фабрыкі і заводы працуюць ува ўсю, выбар тавараў пры гэтым невялікі, схадзіць няма куды, турыстаў не відаць, машын няшмат, на вуліцах адны паліцыянты, спажываньне раскошаў сышло ў прыватна-падпольную сфэру, у самім паветры адчуваецца навязьлівая прысутнасьць чорнага рынку і шэрай эканамічнай зоны. Сьпярша на будове ўраду, а пасьля і на іншых будынках пачалі зьяўляцца цалкам сацыялістычныя лёзунгі, накшталт «Прарвёмся!», «Пераможам Пошасьць у рэкордныя тэрміны!», «Вірус ня дрэмле!», «Гігіена – абавязак кожнага!» і г.д. Мяне ажно настальгія прабіла па маім цудоўным савецкім дзяцінстве. Узнавілася нават кухоннае дысідэнцтва. Карціну псуе толькі інтэрнэт і іншыя сродкі камунікацыі, іначай падабенства было б ідэальным.

Мушу сказаць, што я ня бачу ніякай трагедыі ў падобнай мінімалістычнай мадэлі грамадзтва. Гэта такі адмысловы «safe mode» ў кампутарах: у гульнюшцы надта не разгорнесься, але працу зробіш. Галоўнае, каб гэтакі рэжым не трываў без перапынкаў, пагатоў вечна. Але пры звычайным узроўні нашага сучаснага спажывецтва і апантаным імпэце зьнішчэньня прыроды ён аднойчы абавязкова надыдзе і ўжо назаўжды з намі застанецца, як той Саня зь вядомай песенькі. Таму цяперашнюю блякаду варта ўспрымаць усяго толькі як лёгкую разьмінку перад бурай.