Яна пераходзіла дарогу ад цэнтральнага прадуктовага да бібліятэкі. Вусны ў прастудных больках падсохлых, вочы жыва пазіраюць, на месцы не спыняюцца. І калі ўключыўся зялёны святлафор, я не стала пераходзіць на другі бок, засталася чакаць яе, да канца няўпэўненая, што гэта сапраўды яна. Бо не сустракаліся даўно. Адразу не ўбачыла мяне і пайшла па дыяганалі ад сярэдзіны пераходу, ігнаруючы белыя палоскі на шашы. Галоўнае, усе пешаходы, іх было шмат у дзённы час нядзелі, рушылі праз пераход па прамой, яна ж абрала даўгую такую дыяганаль у бок ГУМа. У бок ад мяне. Я паклікала:

– Маланка!

І толькі тады яна падышла.

Маланку здалёк было відаць. Пякельная неадпаведнасць частак гардэроба па стылі і колеры вылучалі, як заўсёды, Маланку: да зямлі тыгравай размалёўкі палітон з дэрмаціну, грубых нітак малінавым горлам швэдар лыжніцкага фасону вытыркаецца з-пад каўняра магутным бугром у вуграх катышкаў. Цеплыня, а на ёй швэдар пад палітон. Усё роўна радуюся сустрэчы і адразу ў лоб пытанне стаўлю. Рыхтавала яго для Маланкі з паўгода. З таго часу, як накорпала ў паперах чарнавыя вершы аднаго знаёмага паэта і тады ж вырашыла пісаць пра яго. Гэта яшчэ з часоў, калі працавала ў газеце і вяла рубрыку літаратурную. Я тады з-за паспешнасці не разабрала, што ў ягоных вершах нешта ёсць. З-за катэгарычнай маладосці яшчэ. Вось і пытаю Маланку:

– Памятаеш, сябравала ты з паэтам-дзіваком з вёскі Зухаваткі? Бронусем яго звалі, ці як?

– Табе навошта? – падазронасцю адрознівалася Маланка і адрозніваецца. З ёй заўсёды варта быць напагатове, каб не развярнулася на 180 градусаў, каб не ўцякла.

– Напісаць хачу пра яго, – адна толькі шчырасць перамагае недаверлівасць.

– Богусь. А дакладна Багусвет Ісідаравіч Смаргонскі, – адказала Маланка, не без падставы ганаруючыся выкручастым імем паэта і таварыша блізкага свайго.

– Памёр на руках мамы маёй, – дадала Маланка.

Я нібы ўбачыла карціну паэтавай смерці. І яна была маляўнічая. Як «Смерць камісара» Кузьмы Пятрова-Водкіна. Пашукала і знайшла для стварэння пісьменніцкага настрою паштоўку ва ўласнай калекцыі рэпрадукцый, дзе памірае камісар на руках простага салдата. Прыгледзелася, а Багусвет з камісарам, як двайняткі падобныя. Тыя ж валасы прылізаныя, боты кірзавыя. Можа, Багусвет насіў і што іншае на нагах, але я бачыла выключна ў ботах. А яны і ў 20-я, і ў 2000-я выглядалі аднолькава. Кепка побач з камісарам валяецца ў дакладнасці, як у Багусвета. У тым сэнсе, што падобная, толькі Багусветава не валялася, а шчыльна абхоплівала гарбузападобную галаву.

– А ты ведаеш, што ў яго была шызафрэнія? – пытаецца Маланка, перакананая, што не ведаю, а я ведаю.

– Я заўважала прыкметы, – расчароўваю суразмоўніцу.

І без пераходу Маланка рапартуе: «Пакінуў мне 18 залатых пярсцёнкаў». Твар з сумнага ўраз робіцца значным.

– Па тры грамы кожнае, – канкрэтызуе яна.

Увогуле, невялікай вагі пярсцёнкі. Заручальныя, напэўна. Сапраўды Брытанскі інстытут стандартаў пацвердзіў: «Вага жаночага заручальнага пярсцёнка павінна адпавядаць 2,743 г».

Незразумела, адкуль у вясковага паэта-дзівака столькі пярсцёнкаў заручальных.

Можа быць, 17 разоў ён збіраўся ажаніцца, і яму адмаўлялі ўсе 17 разоў. І ўсё трапляліся нявесты з безназоўнымі пальцамі розных памераў на правай руцэ. Вось і назапасілася багацце. Але калі я распавяла па тэлефоне сваёй сяброўцы О. пра пярсцёнкі, дык практычная О. выказала здагадку, што гэта адзін са спосабаў укладвання грошай: у ювелірку. Проста дакупляў, калі грошы меў.

Учора глядзела адзін з апошніх фільмаў Вудзі Алена «Язмін». Там галоўная гераіня, якая колісь была багачкай, зведвае жыццёвы крах. Размаўляе сама з сабой на нервовай глебе і ў тым ліку прагаворваецца: «Любыя каштоўнасці – выдатная інвестыцыя».

Сама ж ужо без капейкі.

І Багусвет жа выглядаў незаможным. Даношваў касцюмы за бацькам, а той, напэўна, за сваім бацькам. Прынамсі, з’яўляўся на парозе рэдакцыйнай хаткі нязменна ў палінялым строі пасляваеннага фасону. У наглуха зашпіленай кашулі. Мой дзядуля на ўсіх здымках дакладна меў такі ж глухі каўнер. У руцэ Багусвета нязменная зрэбная торбачка з рукапісамі. Але як бы там ні было, пярсцёнкі прыкупляў, калі верыць Маланцы. Цьмяна ўспамінаю гісторыю пра пояс Арцюра Рэмбо ў гэтай сувязі. Захоўваліся ў поясе манеты залатыя. Рэмбо не здымаў пояс апошнія гады жыцця да самай смерці. І памёр з поясам на змучаным целе.

«Я баюся страціць і тое нямногае, што маю. Уявіце сабе, я ўвесь час нашу ў поясе больш за 40 тысяч франкаў золатам; яны важаць каля васямнаццаці кілаграмаў, і ад гэтага я ўжо так аслабеў, што нават захварэў на дызентэрыю», – паведамляе паэт сваякам у лісце з Каіра. Апошнія 10 гадоў жыцця Арцюр правёў у Афрыцы, гандлюючы скурамі дзікіх жывёл, вострымі прыправамі, кавай, рабамі і зброяй. Марыў зарабіць на нябедную старасць, а памёр у 37. Не паспеў патраціцца з шыкам.

Але дзіўнае супадзенне 18-ці пярсцёнкаў Богуся і 18-ці кілаграмаў Арцюра. Я супакоіцца не магла. Усім запар пра гэта трапала, а пасля задумалася раптам, што неяк занадта цяжкая паўсядзённая ноша на працягу некалькіх гадоў. Менавіта апошніх чатырох. І сапраўды, пакапаўшыся ў нататках пра паэта, знаходжу наступнае ўдакладненне:

«Друкуючы лісты Рэмбо, Патэрн Берышон, муж паэтавай сястры, замяніў сціплую суму ў 16 тысяч на 40 тысяч франкаў». Лепш бы я гэтага не ведала. Вага пояса знізілася да 8-мі кіль. Зблізіць паэтаў хаця б лічбава не ўдалося залатымі іх запасамі. Шкада.

І яшчэ моцна шкада, што наіўныя вершы Багусвета не здолелі перамяніць, уразіць, абразіць, захапіць і зняважыць свет, як гэта атрымалася ў Арцюра Рэмбо. Паэзія Багусветава была занадта далікатнай для буйнога чалавека са звычкамі блазна. У яго паводзінах шмат наноснага было, але я гульню яго хутка выкрыла. Што ў якасці самаабароны гэта робіцца, што прыдурваецца. Натуральна ідыётам сябе выстаўляе. Я аднойчы яму сказала ў сенцах рэдакцыйнай хаткі, дзе мы заўсёды палілі. А Багусвет не паліў, не. За кампанію выйшаў. Я кажу:

– До ўжо выдурвацца.

Ён быццам маску зняў:

– Як вы здагадаліся, што я не сапраўды?

– Па вачах. Вочы ў вас разумныя, а твар крыўляецца разам з мовай.

Ён дурэць і кінуў. Таму што шызафрэнік – гэта ж не значыць, што дурань. У мяне ёсць знаёмыя, хворыя на шызафрэнію. Ніякае дурасці ў іх не заўважала. Гэта я цяпер бы так сказала Багусвету, калі дакладна ведаю пра яго хваробу, калі б ён быў жывы.

І ўсё-ткі трэба спытаць Маланку пра пярсцёнкі: адкуль і навошта іх столькі. Мяне гэта замучыць, калі не даведаюся праўды. І вершы Багусвета ўзяць у яе. Яна казала, што ўсе рукапісы дасталіся ёй. Мне кропельку таксама перапала. Шматлікая самаробная літаратурная творчасць горада і раёна прайшла праз літаратурную старонку газеты. У тым ліку вершы Багусвета Ісідаравіча, запісаныя на вокладках школьных сшыткаў буйным круглым почыркам. Прыводжу адно, паказальнае невясковай экзатычнасцю:

Строчки стихов из верлибра,

как погибал поверженный вепрь.

Шикарна добыча для тигра,

а тигр был могучий как Днепр.

Но однажды на льду Енисея

вепрь был совершенно другой

и птицы смотрели немея,

как кровавой сверкал бой дугой.

Тигр опять задавил вепрЯ,

но тот ему разорвал живот.

Дожидалися птицы не зря,

а потом поднялися на взлет.

И долго клевать не смели

две огромные туши на льду,

но все же потом сумели

крови напиться, как лилии

водЫ в пруду.

пир был на полну завязку

остались лишь голые кости

я кончаю жестокую сказку

все живущие твари лишь

времени гости.

Кожны раз, успамінаючы Багусвета, я цытую пра сябе гэты верш. І вокамгненна з глыбінь той часткі мозга, якае адказвае за жывапіс, вырастае маляўнічае палатно ў наіўным стылі мастака-самавучкі Анры Русо «Дзве тушы на лёдзе Енісея». Пасуе гэтаму вершу і яшчэ адна карціна Русо – «Тыгр, які напаў на быка». Толькі не на лёдзе бойка там, а ў джунглях, дзе Русо не быў. Як і Багусвет на Енісеі. Ён з вёскі нікуды не выязджаў, акрамя райцэнтра.

Узрост Багусвет меў нявызначаны, 40-60. Хутчэй стары, чым малады, але скура на твары гладкая. Шчокі ружовыя дзявоцкія. Галава круглая, лысая. Погляд незабудкавы, дзіваваты. Увесь ён быў нетутэйшага часу і крою чалавек. Ён ведаў пра сябе, што дзіўны. Вершы мо нават таленавітыя. Ды моцна адчуваўся недахоп адукацыі. Але быў задаволены сваёй творчасцю. Я не пераконвала Багусвета дапрацоўваць напісанае. Пачаў ва ўдзячнасць называць мяне Карыначка. Вытворнае ад прозвішча Скарынкіна. І нават запрасіў на марозіва. Я ледзь не звалілася ад здзіўлення прама на ганку рэдакцыйнай хаткі да ног ягоных у стаптаных ботах. Але стрымалася і пагадзілася. Сказала сабе: «Я гляджу кіно».

І мы пайшлі ў бліжэйшую кавярню і адзіную ў горадзе без алкаголю. Буфетчыца не хавала здзіўлення ад выгляду Багусвета. Наведвальнікі таксама. Як на злосць, усе знаёмыя, яны дружна ачмурэлі, а я вонкава спакойна пасадзіла кавалера за столік і пайшла заказваць. Відавочна было, што ён не часты госць харчовых устаноў. Зрабіўся бурачковы, рукі паміж каленяў заціснуў разам з кепкай. «Сам жа запрасіў, – думаю помсліва, – цяпер сядзі, пакутуй». «Грошы ёсць?» – перад гэтым запыталася. Ён моўчкі паказаў каляровыя паперкі з бабрамі і мядзведзямі, якія ўжо выйшлі з карыстання. Невядома, як толькі да горада дабіраўся і ў вёску назад. А ў яго ж, як цяпер разумею, было пасведчанне па псіхічнай хваробе на бескаштоўны праезд.

Карацей, не заставалася нічога іншага, як па порцыі купіць за ўласныя грошы абодвум і моўчкі з’есці. Сумна было Багусвету і сорамна. Праводзіў да рэдакцыі без аніводнага слова. Болей мы ніколі не бачыліся.

Дзяўчаты з рэдакцыйнай бухгалтэрыі заўсёды пырскалі ў далоні, калі ён наведваўся. Бывае, прыходжу на працу, а ён ужо вершы чытае. Яны рагочуць. Але спачатку доўга выцірае ногі. Камечачы ў руках кепку, кланяецца. Просіць паклікаць Карыначку. Я гатовая была задушыць яго за гэтую мянушку. Ледзьве перавучыла называць імем. Аднойчы прысвяціў мне верш. Згубіла паперку, памятаю адтуль літаральна чатыры звышпафасныя радкі:

Чтоб понять твою душу, Татьяна,

нужно в космос за нею лететь.

Но полет должен быть без изъяна,

а для этого многое нужно уметь.

Напрыклад, умець па-іспанску скакаць. Аб гэтым ён піша ў наступным вершы, які таксама застаўся ад яго на вокладцы сшытка:

Устал я стихи писать,

стонет измучена лира моя,

вот если б лихо сплясать

умел по-испански я,

в танец вошла бы Кармен,

призрак вернее ее,

танец как смерть без измен

и это право мое.

Мы спляшем с тобою Кармен, о да!

Между нами кровавые узы давно.

Ты смертельной любви звезда

и я пью за тебя бессмертья вино.

Гэта другі і апошні верш, які застаўся ад Богуся. Але я падбіла прыяцельку з машынай паехаць у Зухаваткі, каб адшукаць сляды паэта. Можа, не чарнавікі, дык хоць успаміны чые-небудзь, знаёмцаў яго аб ім. І тут прыязджаем. Добра, што настаўніцу адну ведаю з Зухаваткінскай школы. І такім чынам дазналіся, што жыў ён у Ахмістрынях, праз дарогу ад Зухаватак. Мы аб’ехалі ўсе пяць зухаваткаўскіх дамоў. Анікога нідзе. Толькі на ўскрайку вёскі на падворку дровы пілавала сям’я. Праз плот крычу: «Можа, што пра Богуся Смаргонскага ведаеце?» Яны крычаць: «Нашто вам?» Але не падыходзяць. Дровы ўжо сякуць, зрэдку пазіраюць. Крычу: «Паэт ён быў! Хачу напісаць пра яго!» «Нешта пра нас не сачыніў нічога!» – крычаць у адказ. Так ніхто блізка і не падышоў. «Ідзіця да Генуэфы. Яна з ім дружыла, і спрасіця. Яна ў пачатку вёскі жыве».

А мы ўжо на двор Генуэфы заходзілі, нікога там не было. Дзіва ж тое, што на адваротнай дарозе ўжо Генуэфу мы засталі. І праўда, яна сказала – так, прылятаў да яе ці гарбаты папіць, ці солі пазычыць.

– Ці мо засталіся ў вас якія чарнавікі ягоныя? – з галоўнага пачынаю, бо цямнее. А яна прастылая. Закладзена ўнутры ў яе ўсё, чуваць па гаворцы, і дыхае цяжка. Немаладая. Хворая. Трэба рабіць інтэрв’ю ў сціснуты тэрмін.

– Не, не астаўляў ён нічога. Ён і цятрадкаў не купляў, бо не было за што. Между радкамі ў кніжках пісаў. Бальшынство ў кніжках пісаў. Дзе яны дзеліся, не знаю. Можа, у суседа спрасіць. Ён займаецца гэтай хатай, заведуе. У яго ключы ёсць. Там шкафы стаяць. Можа там дзе і ляжаць. Пэўна, ёсць яны там. Чаго ён іх будзе выкідаць.

– А даўно Багусвет памёр?

– Калі ж гэта стары памёр? Ужо 8 лет нету нашага, гэта сама мала. Значыць Богусь 10 лет як памёр.

Гэта я так зразумела «наш» і «стары» быў муж ейны.

– Гэта колькі яму было?

– Ён з 1946-га. Значыцца… 62.

– Які ён быў у зносінах, у паводзінах?

Я не паспела нават дакончыць пытанне, калі Генуэфа з ласкавай і горкай усмешкай вокамгненна адказала:

– Чудак.

Прыгожа вочы затуманіліся ейныя і сталі як маладыя пры гэтым. Вельмі добрыя сталі яны, ледзь не пазайздросціла нябожчыку.

– У арміі не служыў. Узялі яго і назад адпусцілі, скамісавалі. Яго што-та там пабілі ў гэтай арміі. Хто там знае, што там было. Вярнулі дамой. Ён так і бадзяўся, – лагоднасць патроху сыходзіла з твару Генуэфы.

– Не было ў яго сям’і?

– Бацька і матка. Але паўміралі даўно.

– Тут усю жызнь пражыў?

– Усю жызнь тут адзін пражыў. Ну, і з гэтай з Маланкай пад канец. Яна тут яго падчышчала.

Генуэфа па-добраму смяецца. Смех такога характару: маўляў, усякае здараецца. Трэба гэта разумець і спачуваць.

– Як яна найшла яго? Як ён яе найшоў?

Генуэфа нібы ўсё жыццё інтэрв’ю давала, бо адкашлялася і хутка сказала, не задумаўшыся, як і што:

– Па сціхах.

– Вось як.

– Ён пісаў і яна пісала. Дзе-та яе найшоў, сазваніліся. У горадзе там нешта было. Встрэча паэтаў. Ён туда паехаў, і яны сдружыліся. Ён после там пачці всегда зімаваў. Трошкі памагаў Маланкавай матке ва дварэ чысціць снег. Сюда прыезжалі, а патом ужо як дайшоў ён да ручкі. Усе грошы сцягне Маланка. У яго рабіць сіл нету, а есці хочацца. Дык пойдзе у сельсавет. Дык прэдседацель як яе выгнаў, так ён тагда ўзяў у голаву. Папаў у псіхбальніцу. Не піў, не еў. І памёр.

Генуэфа расчулілася і з цяжкасцю дасказала жыццё паэта Багусвета. Я кажу, каб нешта сказаць:

– З-за Маланкі, атрымліваецца.

– Да. Да. Такая любоў была, што…

– Ён яе любіў.

– Любіў, ну.

– Што пра яе не скажаш, канешна.

Памаўчалі. Было ясна, што не любіла. Генуэфа запытался:

– Ці замужам яна хоць?

– Хто яе ведае. Але мне падаецца, што папівае.

– Ну і тут яны пілі. Яна прыедзе. Хлеба куска не прывязе. А бутылку. Ён тады прыляціць: «Геня, дай хлеба. Прыехала Маланка».

І тут яна сама пачала пра галоўнае, пра што я павінна была сама распытаць. Але мяне надзвычайна зачараваў ейны хоць кароткі, але насычаны расказ, што я пра большае і не марыла, калі раптам яна сказала:

– А што сціхі ягоныя, дык у яго ў адно уха заляціць, у другое выляціць. Неабработаныя.

– Яны былі неблагія, але ён ніколі не працаваў над імі, – кажу.

– Да-да. Не давадзіў да канца нікагда. Я кажу: «Калі ты пішаш?» «Ноч’ю. Прыдзе такое мгнавеніе. Падымаюся і пішу». У кніжкі піша, значыць. Между строчак. Почарк быў нармальны ў яго. Крупны быў.

– Я бачыла.

– Да. Чудачок ён быў, – раптам зноў ласкавым і маладым голас у Генуэфы робіцца. Пяшчотным нават, як пра анёла ўсё роўна расказвае. Ён таму і хадзіў па соль, па хлеб да яе.

– Чудачок, але не дурачок, – кажу.

– Неее! Яго шчыталі дурачком, а ён быў ой далеко не дурак.

– Ён да нас у рэдакцыю прыходзіў, і мы размаўлялі. Я не адразу, але зразумела, што чалавек глыбокі.

– Ён да ўсіх хадзіў, у яго вездзе былі друзья. І на швейнай фабрыке, і ў райсабесе. Кажа раз: «Хочаш пенсію перараблю, каб раней палучаць?» Я гавару: «Адзін раз у месяц і так, і так палучаю». А ў яго вездзе блат, усе яго зналі.

Пасля я запыталася, ці можна трапіць у хату, каб паглядзець на тыя кніжкі з вершамі паміж радкоў. Але высветлілася, што сусед з ключамі знік у невядомым напрамку. На тэлефонныя званкі не адказвае. У хату мы не патрапілі.

– Была я ў той хаце, – Генуэфа спачувальна пачала мне апісваць убранне жытла паэтава, – усе шкафы на месце стаяць і кнігі. Як Богусь памёр, дык ніхто там не жыве. І жыць не будзе. Яна халодная.

– А каму гэты дом цяпер належыць?

– Брату. Але мала бывае.

Мы памаўчалі-паўздыхалі. Я кажу:

– Карацей, пражыў жыццё паэт, нікому не вядомы.

– Ён і не быў паэтам.

– Вось як!

Смяёмся.

– Я раскажу, які ён быў паэт. Ён ехаў з горада, і ехаў з ім сусед п’яны. Узяў і абасцаўся в аўтобусе. І ён на яго злажыў сціх. І пайшоў наутра яму прачытаў. Тот яго чуць не адлупіў. Усё! З гэтага мамента ён стаў пісаць. Вот у яго гэта праснулася.

– Штуршок.

– І так на хаду выдумаў складна ўсё. Хадзіў па дзерэўні ўсім чытаў. А яму ж неудобна, старасце дзерэўні. І вот Богусь стаў хадзіць, як начаў пісаць, у школу па абложкі ад цятрадак, чарнавікі якія непатрэбныя.

– Чаму не мог сшыткі купіць сам? Пенсію ж меў.

– А пенсія дзе была? У Маланкі. Цягнула і цягнула паследняе з яго. Сразу ён мне проста казаў: «Мы паэты. Мы дружым». А патом ужо перарасло ў настаяшчае. Ён яе любіў. Дзействіцельна любіў. А после прэдседацель сельсавета пасадзіў яе ў машыну, вывез на астаноўку і стаяў, пакуль яна не ад’едзе на аўтобусе. Большэ яна тут не аб’яўлялася. Толька, як Богусь лёг у бальніцу, прыехала раз. А вот чаго яна прыязджала? Хацела цераз акно залезці, но сусед прагнаў.

– У хату да Богуся хацела?

– Ага. Можа, сціхі гэтыя хацела? Чорт яе знае, што яна хацела. Наверна, сціхі. Перапісала б на свае, і ўсё.

І ўсё. Мы з’ехалі.

Праз колькі дзён я патэлефанавала жонцы суседа, у якога ключ. Бо, па-першае, марыла ўбачыць кнігі з вершамі між радкоў. Па-другое, карцела дакончыць гісторыю ўжо хутчэй, бо з-за яе не рухаліся іншыя пісьменныя справы. Я не магу пачынаць новае, пакуль не дараблю пачатае. А тут чую ў слухаўцы з жалем, што няма там кніг, нічога няма. Усё брат забраў. Ну, думаю, цяпер брата трэба шукаць. А жонка суседа кажа, што ў «Аднакласніках» яго можна знайсці: Здэнэк. І сапраўды, ёсць. Напісала яму: «Так і так, вось можа маеце вашага брата вершы, бо цікаўлюся, пішу пра яго». Здэнэк шчыра адказаў, што холадна ставіўся да творчасці братавай. Але цяпер апублікуе ў сеціве. Нібы не заўважыў маю просьбу ўбачыць на ўласныя вочы гэтыя змененыя рукапіснымі радкамі кнігі і перапісаць вершы менавіта для гэтага апавядання. Але я не крыўдую. Брат усё ж, мае права. Тым больш я, напэўна, запыталася б пра пярсцёнкі. І ён бы вырашыў, што звязаўся з вар’яткай. Бо нешта падказвае, што ніякіх пярсцёнкаў не было. І, адпаведна, сувязяў з Арцюрам Рэмбо. Акрамя таго, што абодва паэты. Абодва памерлі ў шпіталі. Ды раптам узяць і даць ім побач пастаяць. На відовішча, немагчымае ў жыцці, палюбавацца з усіх бакоў і вярнуць назад. Кожнага на сваё асобнае месца за божай пазухай беспамернай.