Прымацаваўшы падшлемнік, Кастан нацубіў каску на галаву, падышоў да люстра і не пазнаў сябе. На яго глядзеў сапраўдны эсэсавец. Дарма, што замест чорнага мундзіра на ім была саколка з выявай Мікі Маўса. Адкінуўшыся крыху назад, Кастан пстрыкнуў пальцам па метале і пачуў глухі зык. Штальхельм М-40. Шэсцьдзесят гадоў на гарышчы адваляўся. Працёр шчаўевай кіслатой – і стаў як навюткі. Можна было не фарбаваць.

Кастан задаволена пацёр рукі, паставіў «штальхельм» на паліцу, поруч з шыхтом адрэстаўраваных нямецкіх касак, і злёгку спахмурнеў. Трэба выпраўляцца ў Маскву, а ехаць не хацелася. Свойчас каскі сплаўлялі на «Беларусьфільм». Грошы там плацілі невялікія, але затое не трэба было за свет перціся. Але цяпер кінастудыя фільмы пра партызан не здымала, таму і даводзілася збываць адрэстаўраваны рыштунак у Маскве ды Піцеры.

У кішэні перапэцканых фарбай і прапаленых кіслатой нагавіц казытліва зумкнуў мабільнік. Хтосьці «кідаў глушца» – набіраў нумар і адразу ж адключаўся. Кастан дастаў тэлефон, зірнуў на асветлены экран. Зрэшты, ён і так ведаў: званілі мальцы з Ясіновікаў.

– Ты, Дадон? – пераселым голасам выгукнуў Кастан і адкерхаўся. – Ну, што там у вас?

– Шэф, Сява нямецкі крыж падняў, – ясіновікаўцы мелі звычку называць Кастана шэфам, – у жалезным футарале.

– Першага ці другога класа?

– А ... яго ведае, – мацюкнуўся ў адказ Дадон і пасля паўзы дадаў: – А я медаль знайшоў. Здаецца, срэбны.

– І што на ім напісана?

– Штосьці па-нямецку, але не разабраць. А на самім медалі нейкія вароты, ці нешта такое...

– Відаць, «За ўзяцце Парыжа», – прамармытаў шэф.

– Ну яшчэ гузікаў дзясятак паднялі, пару жэтонаў...

– Ладна, не па тэлефоне, – абарваў Кастан суразмоўцу і сцішана прамовіў: – Папярэдзь Сяву: у нядзелю аб адзінаццатай буду ў вас.

Адкапаным у зямлі хломаздам Кастан займаўся на пару са стрыечным братам. Братан насіў дзіўнае імя Лаўрысцін і быў інвалідам: служыў у Афгане і ў самым пачатку службы ўзбіўся на душманскую міну.

Небараку адарвала ступак на правай назе, і дахаты вярнуўся на мыліцах. Добра яшчэ, бацька іхны працаваў інжынерам на гадзіннікавым заводзе. Уладкаваў у свой цэх гравёрам. Там Лаўрык і набіў руку, і пасля таго як завод загавеў душою, зладзіў у бацькавым гаражы саматужную майстэрню. Рамантаваў гадзіннікі, літаваў старыя медніцы, давялося нават царкоўнае начынне рэстаўраваць па замове папа Яўлампія. А аднойчы яны ехалі ў машыне і ўбачылі ў прыдарожнай канаве іржавую нямецкую каску. Кастан яе і прыхапіў, прапанаваўшы брату давесці да ладу. Лаўрык спачатку махнуў рукой, але потым знайшоў недзе пацёхканы атлас з намаляванымі каскамі ды ўзяўся за працу. Першы «штальхельм» атрымаўся – вачэй не адарваць. Як новы. З падшлемнікам, рэменем і эсэсаўскай познамкай на баку. Здалі аднаму паляку за добрыя бабкі. А наступным днём, ад самай раніцы, Кастан завёў легкавік і паехаў па навакольных вёсках шукаць тыя самыя каскі. Набываў у дзятвы за шакаладзіну ці ў мужыкоў за пляшку «чарніла». А неўзабаве падбіў мясцовых п’яніц на «археалогію» – старыя траншэі ды нямецкія могілкі раскопваць. Братан тым часам налаўчыўся нямецкія рэгаліі аднаўляць, а потым і падробкі стаў гнаць: падрабляў алюмініевыя спражкі. І так спраўна, што адмыслоўцы не маглі падкапацца. Толькі аднойчы ў Маскве, на Ізмайлаўскім кірмашы, падышоў адзін сівагаловы дзядзька, зірнуў праз павелічальнае шкло на спражку і з уздыхам прамовіў: «Фуфло».

«Пад сядлом» у іх было пяць чорных капальнікаў. Сява з Дадонам, якія жылі ў вёсцы Ясіновікі, самыя актыўныя. У трох кіламетрах ад вёскі ваеннай парой месціўся нямецкі палявы лазарэт, поруч пахаванні, так што мальцам было дзе разгарнуцца. Сява з Дадонам за пляшку гарэлкі гатовыя ўвесь Азярышчанскі раён перакапаць. Надоечы ля руінаў царквы папоркаліся. Раскапалі сярод ночы магілу святара і срэбны крыж паднялі. Сярэдзіна дзевятнаццатага стагоддзя! А галоўнае, выдатна захаваўся. Эмаль, праўда, сям-там аблупілася. Звычайна Кастан усе знаходкі аддаваў Лаўрыку, а вось крыж вырашыў заныкаць. Такія рэчы ў Маскве і без рэстаўрацыі возьмуць.

Менавіта пра крыж і думаў Кастан, едучы нядзельным ранкам у Ясіновікі. А яшчэ маракаваў – ці не заныкаць заадно і Жалезны крыж, які знайшлі ясіновіцкія «археолагі». Калі ў добрым стане, можна таксама без рэстаўрацыі здаць. Праўда, кошты на іх апошнім часам збілі: фуфлагоны налаўчыліся падрабляюць.

Кастан быў у гуморы, і толькі адно псавала настрой: яго абганялі нават нямоглыя «жыгулі». Ды і не дзіва: дабіў машыну на вясковых праселіцах, і цяпер з яе больш за дзевяноста кіламетраў не выціснеш.

«Грошы за папоўскі крыж дахаты не павязу. Пакладу ў маскоўскі банк. На чорны дзень», – падумаў Кастан якраз у той момант, калі звонку паўстаў дарожны ўказальнік з надпісам «Ясіновікі 5». «Мэрс» скаціўся з асфальту, наехаў з разгону на калдабан, і летуценныя думкі вылецелі з галавы.

У саму вёску заязджаць не стаў: загнаў машыну ў прыдарожныя кусты. Не хацелася лішні раз патрапляць на вочы вяскоўцам.

Па старой завядзёнцы ён сустракаўся з «падначаленымі» на ўскраіне вёскі – каля лазні крайняй ясіновіцкай хаты. Разгоністым крокам Кастан рушыў у бок лазні і здалёк убачыў Дадона – мядзведжага выгляду боўдзілу з гламаздаватай, бобрыкам стрыжанай галавой. Аднак ягонага напарніка Сявы – хударлявага, з даўгімі, як у папа Яўлампія, пэцаламі – не было бачна.

– Дзе Сява? – запытаўся Кастан, калі яны парукаліся. – Зноў напіўся?

Замест адказу Дадон шморгнуў носам.

– Ну а дзе тавар? – у голасе Кастанавым прагучалі ноткі незадаволення.

Дадон з летуценнай павольнасцю, нібыта шукаючы сярод травы той самы тавар, панурыў вочы і не зусім цвяроза пралепятаў:

– Нічога няма, шэф. Учора ўсё здалі.

– Здалі? Каму? – гэтым разам у голасе шэфавым гучала лёгкая паніка.

– Каму-каму... бандосам, – паныла азваўся Дадон. – Прыехалі на джыпе з маскоўскімі нумарамі. У іх, відаць, і пісталеты за пазухай. Як тут не здасі.

Галава ў Кастана закружылася, а ў вушах нарадзіўся замарачны шум.

– А як на вас выйшлі?

– Ды як... Сява патэлефанаваў па аб’яве. Аб’ява была ў газеце: «Набываем старыя рэчы». А на тэлефоне іхны чалавек сядзеў. Вось і заявіліся.

– Ну ўсё, хана табе, Сява! – Кастан ляпнуў кулаком па далоні, і Дадон, азірнуўшыся, сцішана прамармытаў:

– Яшчэ невядома, каму хана. Сява ім пра крыж распавёў. Ну... які ля царквы адкапалі. Так што яны і табой зацікавіліся. Зараз па раёне гойсаюць. Цяпер у Азярышча паехалі некага трэсці.

Заклаўшы рукі за спіну, шэф нервовым крокам, як Ленін у кастрычніку, прайшоўся да лазні і вярнуўся назад. Надарылася тое, чаго яны з братам заўсёды баяліся: расейскія бандосы вырашылі накласці лапу на іх бізнес.

– І што, усё забралі? – спытаў нарэшце Кастан, прычым проста так, каб нечым заняць самлелы язык.

– Халхінголка засталася. У маёй цёткі на печцы ляжыць. Даўно хачу аддаць, ды ўсё забываю.

Халхінголка – даваенная, падобная на пажарную, каска з грэбнем на макаўцы – сустракалася даволі рэдка. Сталь тонкая, іржа раз’ядала каску дарэшты. Толькі адну і знайшлі. Старая бабця ў ёй хатнія кветкі гадавала. Аніяк не хацела аддаваць. Гэта ўжо як гаршчок прывезлі з дэкаратыўным кашпо – тады аддала.

Кастан шыбаваў па вёсцы, нібыта ветрам гнаны, ловячы ліхаманкавым позіркам рухавыя мыскі сваіх зношаных чаравікаў і маракуючы – як адбіцца ад бандосаў.

– Гэта ўсё Сява, – прабачальным тонам мармытаў Дадон, паспяваючы за шэфам. – Цэлы год скуголіў, што ты нам не даплачваеш.

– Ну а бандосы хоць заплацілі?

– Заплацілі! Далярамі! – жвава адгукнуўся Дадон.

– Заплаці-ілі... даля-арамі... – перадражніў суразмоўцу Кастан. – Замятуць вас каля абменніка, тады мяне згадаеце. Баксы няйначай фальшывыя.

– Ды я ніжэй травы... гэта Сява шукае прыгод. Кажу яму: сядзім ціха, а то і сапраўды замятуць за тыя раскопкі. Днямі ўчастковы з Азярышча прыязджаў. Пытаўся – хто там ля царквы поркаўся.

Дадонава балбатня не давала засяродзіцца на ўласных думках, таму Кастан незадаволена страсянуў галавой, і далей ішлі моўчкі.

Хата, у якую ўбіліся, была беднай і цёмнай. Гаспадыня – сухарлявая, падобная на мумію, бабуля – ляжала на ложку і нават не зварухнулася, пабачыўшы гасцей.

– Восемдзесят сем стукнула, – паведаміў пляменнік, кіўнуўшы на цётку. – Мой бацька маладзейшы, а немаведама калі памёр, а гэтая ўсё вохкае ды свет смуродзіць.

Кастан дакорліва перакрывіўся, маўляў, не варта казаць такое пра родных людзей, і суразмоўнік з вясёлым смяшком патлумачыў:

– Ды яна як пень глухая. Нездарма Цецярухай клічуць. Чуе толькі, калі ў вуха гракнеш.

Узлезшы на ўслон, Дадон пашнарыў рукой на печы і выцягнуў прапыленую каску. Дзьмухнуў, адчайдушна чхнуў і стаў хуценька мыць пад рукамыйнікам.

Халхінголка лагодзіла позірк. Нават падшлемнік захаваўся. Толькі тканіна спарахнела. Кастан правёў пальцам па грэбні – фарба ў тым месцы крыху аблезла.

– З вайны на печы ляжыць, – Дадон пачухаў стрыжаную макаўку ў спадзеўцы адразу ж атрымаць грошы за тавар.

– А хто яе туды паклаў?

Дадон перахапіў каску, падышоў да ложка і, пастукаўшы па халхінголцы косткамі пальцаў, крыкнуў цётухне на вуха:

– Тут чалавек прыйшоў. Пытаецца – хто яе на печку закінуў?

Цётухна адарвала галаву ад падушкі, улякнута глянула на госця.

– Йоп... каска, кажу... – пляменнік пхнуў халхінголку цётухне пад нос, – адкуль узялася?

– Дык гэта ж шапка такая жалезная. У вайну насілі, – зацкаваным голасам азвалася старая.

– А чыя яна? – гракнуў пляменнік, ды так, што ў Кастана зазвінела ўвушшу.

– Галапупенкі. Салдат гэта, акружэнец. Аднекуль з Украіны. Прыбіўся да маёй маткі. Амаль два гады ў нас жыў. А потым, ноччу, партызаны прыйшлі. Кажуць: альбо ідзеш з намі, альбо мы цябе прыстрэлім. Ну і пайшоў. Матка па ім усю ноч галасіла. І шапку жалезную ўсё жыццё берагла, думала, той прымак вернецца.

– А як ён да вас прыбіўся? – запытаўся Кастан, і Дадон гучна паўтарыў пытанне.

– Ды як... вайна пачалася, міма нашай хаты салдаты ішлі... чырвонаармейцы. Страшныя, галодныя... Галапупенка гэты да нас і забег. Есці папрасіў. Матка штосьці ўзялася яму гатаваць, а той як стаяў пасярод хаты, так і грымнуў на падлогу. Думалі, памёр. А ён ад знямогі паваліўся. І як стаў храпці! Аж саганы загулі на чарэні. Мы ўжо і тармасілі, і вадой у твар пырскалі – ані ў знак. А недзе пад вечар матацыкл пад вокнамі залескатаў. Тут ён і прыхапіўся. Кінуўся да вакна, а на двары, ля калодзежа, немцы мыюцца. Памыліся і, па пояс голыя, да хаты пасунулі. А Галапупенка з перапуду ў падмосце сігануў. Потым заўсёды там хаваўся, як немцы ў вёску прыязджалі.

– Ну а што немцы? – разам запыталіся Кастан з Дадонам.

– Хадзілі з кута ў кут, усё рукамі мацалі ды галовамі ківалі. І матцы нешта рукамі паказвалі. Б’юць пальцамі па кулаку, а мы стаім, да смерці перапужаныя, і нічога не разумеем. Аказваецца, прасілі ў печы запаліць ды вады нагрэць – пагаліцца хацелі. Матка ім чыгунок і нагрэла. Пагаліліся, значыцца, з’елі па бляшанцы тушонкі і гарбату сталі піць. І такое ў іх было смакоцце пад гарбату! Топленае масла, з мёдам перамяшанае. Яны і нам, дзятве, далі пакаштаваць... – старая відавочна ўзрадавалася, што знайшліся ахвочыя паслухаць яе байкі, таму, перавёўшы дых, працягвала: – А праз месяц яшчэ адзін салдат прыбіўся. Прозвішча ўжо і не памятаю. Дужа добра на гармоніку граў. Дзеўкі на вячоркі з усяго наваколля збіраліся, каб паслухаць. Гарманіст, праўда, у нас нядоўга жыў. Прыйшлі партызаны і таксама загадалі з імі ісці, а ён адмовіўся. Яны яго і застрэлілі. І гармонік забралі...

«Ну і ваякі, – падумаў Кастан, слухаючы старэчую балбатню, – адзін у падвале сядзеў, другі на гармоніку пілікаў».

За тонкай перабойкай, якая аддзяляла кухню ад святліцы, радасна засквірчэла яечня. Дадон завіхаўся, даючы зразумець, што закусон ужо гатуецца, а грошай на бутэльку ён так і не атрымаў.

Кастан агледзеў халхінголку з усіх бакоў. Каска нагадвала нямецкую. Нездарма ў дзяцінстве, калі глядзелі «кіны», знятыя падчас вайны ў Алма-Аце, увесь час спрачаліся – каго паказваюць на экране: нашых ці немцаў. Бо ў «нашых» на галовах былі халхінголкі. Уздыхнуўшы, Кастан ляпнуў далонямі па сцёгнах, згадваючы, у якой кішэні ляжаць грошы, ды так і замёр у нерухомасці. Пад вакном, узняўшы воблака пылу, спыніўся серабрысты «чэрокі», з якога выйшлі тры бамбізы ў скуранках.

– Яны! – выдыхнуў Дадон, і шэф, імпэтна, нібыта рыхтуючыся да бою, насунуў на голаў каску.

Кастан матлянуўся да парога, але быў схоплены за рукаво.

– Позна, – пралепятаў Дадон, зганяючы нагой убок даматканую дарожку.

З задышлівым крэканнем Дадон узняў люк.

– Сюды!

Папярочына лесвіцы глуха трэснула, і Кастан паляцеў долу, стукнуўшыся патыліцай аб штосьці цаглянае. І хаця на галаве была каска, яго добра-такі аглушыла. Сэрца парывіста білася, глухім звонам адбіваючыся ў вушах. У падмосці панавала апраметная цемра, пранізліва пахла гнілой бульбай і не хапала паветра. Над галавой рыпнулі масніцы, па іх хтосьці капытліва прайшоўся. Галасы гучалі глуха, няўцямна, і немагчыма было разабраць аніводнага слова.

«Сяджу тут, як Галапупенка, – Кастан рашуча заміргаў вачыма: веі ад вільгаці заліпалі, быццам на марозе. – Той ад акупантаў хаваўся, цяпер і мне давялося. А гэтыя акупанты страшней ад нямецкіх. Бач ты... гойсаюць, нібыта ў сябе дома. Хахлы б ім даўно далі выспятку, а нашы людзі і пікнуць баяцца», – халодны страх у душы паволі саступаў месца палкаму абурэнню.

Грукатлівыя крокі аціхлі. Кастан наструніўся, спадзеючыся, што люк адчыніцца, ды той не адчыняўся.

«Але ж адкуль даведаліся, што мы ў глухой Цецярухі?» – мільганула гарачкавая думка, і ў свядомасці ўзнік кудлаты Сява.

– Яшчэ з табой, кудла, сустрэнемся, – уголас прасіпеў Кастан і люк з гнятлівым рыпам прыўзняўся.

– Сказаў, што ты да машыны пабег, – выдаў Дадон, дапамагаючы шэфу выбрацца са спрату.

Хвіліну шэф парывіста дыхаў, потым рушыў да дзвярэй, а ўзяўшыся за клямку, схамянуўся, запусціў руку ў кішэнь і, скамячыўшы колькі цупкіх паперак, тыцнуў іх у Дадонаву далонь.

Кастан бег, убіўшы, як падчас артабстрэлу, галаву ў плечы, а падляцеўшы да машыны, пастукаў нагой па колах – бандосы маглі пракалоць скаты. Зморана налёг на стырно і толькі тады адчуў, што на галаве халхінголка. Ён зняў каску, кінуў на сядзенне, крутнуў нягнуткімі пальцамі ключ запальвання. Нага рашуча прытапіла понаж газу, «мэрс» тузануўся, выехаў на дарогу, і ў тое ж імгненне з-за прыдарожных кустоў яму напярэймы вынырнуў серабрысты джып. Сэрца абарвалася, і рука машынальна паляпала па цёплай паверхні каскі. Маўляў, не хвалюйся, браток, прарвёмся.

Першым з джыпа выскачыў Сява. Ён і сапраўды быў падобны да айца Яўлампія, якому Лаўрык зрабіў масянжовы крыж і які, замест таго каб заплаціць за працу, перахрысціў брата і гамзатым казлятонам праспяваў: «И воздастся нам за грехи наши». Кастан яшчэ раз паляпаў па касцы і з усведамленнем таго, што яго зараз будуць біць, вылез з машыны.